Mbreteria e Arberit

Kjo ngjarje do te sjelle dekompozimin e ushtrise Anzhuine, e cila do te terhiqet nga Berati nepermjet Myzeqese se vogel per ne Vlore. Historiani Bizantin Gjergj Pahimeri e pershkruan keshtu, vazhdimin e metejshem te luftimeve gjate kesaj terheqje¹: "Gjate rruges se terheqjes italianet (anzhuinet) u shfarrosen nga forcat e Romejeve. Me te shumtet po ziheshin rober... nje pale vriteshin, kurse ata me te degjuarit kapeshin. Kur arriten ne bregun e lumit Vjose, nje pale hidheshin me deshiren e tyre ne lum, duke pelqyer te zhdukeshin sesa te binin ne duart e Romejeve. Nga shume qe ishin, pak shpetonin, ndersa te tjeret iknin me te shpejte ne drejtim te Kanines, te zhveshur dhe te paarmatosur". Thyerja e Anzhuineve ne vitin 1281 ne Berat solli edhe largimin e tyre dhe ne trekendeshin Vreg (Karavasta), Berat, Vlore, ku u rivendos pushteti Bizantin. Keshtu qefali (kapiten) i Belgradit dhe Spinarices emerohet perseri Sevasti Bizantin Stano. Pas ketij ushtaraku ne kete detyre, do te vijne funksionare te larte Bizantine. Ne vitet 1302-1316 kapiteni i kesaj njesie do te jete Andronik Paleologu, protovestiar dhe kunat i perandorit Mihal i XIII Paleolog. Gjate viteve 1316-1320 kete detyre do ta kryeje Joan Pinkerni dhe pas tij emerohet despoti Joan Kontakuzeni, nje njeri i afert i oborrit. Keto fakte deshmojne se Bizanti e shikonte me shqetesim shkeputjen e treves sone nga territoret e perandorise, qe vazhdimisht rrudhej, nen sulmet e fuqive fqinje. Por anzhuinet do te rikthehen perseri ne keto krahina. Ne vitin 1304 ata u vendosen ne Durres, duke u shtrire gradualisht me ne thellesi te vendit. Po ne kete vit feudalet shqiptare, zoter te krahines se Myzeqese na dalin si vasale te princit Filip te Tarentit, trashegimtarit te Karlti I Anzhu.
    Te tille jane: Pal Matrenga dhe Andrea Muzaka. Ky i fundit mbante titullin e dhene nga Karli I: "Marshall i Mbreterise se Arberise". Keta feudale marrin pjese edhe ne ekspediten qe Princi Filip organizon kunder Bizantit dhe Serbeve. Nga luftrat Anzhuino-Bizantine, perfiton edhe shteti Serb, i cili natyrshem duke filluar nga viti 1308 shtrihet drejt jugut, ne territoret e rajonit tone.
    Ne kete kohe kishin filluar te krijoheshin edhe strukturat politike vendase.

Historiani Bizantin Kantakuzeni¹ thote se: "Shqiptaret e Despotatit te Beratit ishin te pavarur". Kjo duket ne traktatin e nenshkruar midis despotit (Princit) Gjon Muzaka dhe anzhuineve te Napolit ne vitin 1336. Ishin pikerisht keta zoterinj feudale vendas, qe ne vitin 1335, organizuan kryengritjen antibizantine, e cila perfshiu edhe treven tone. Perandori Andronik III Paeolog dergoi kunder kryengritesve strateget: Joan Kantakuzenin dhe Sirianin. Ushtrite e tyre, te perforcuara edhe me mercenare turq, pushtuan krahinen. Kreret vendas u vrane ose u debuan, ndersa pasuria e tyre u konfiskua. Keshtu ndodhi edhe me familjen Muzaka, e cila drejtoi despotatin e Beratit² ne kryengritjen antibizantine. Ne vitin 1343 kjo familje nuk permendet me si me pare, per shkak te goditjes qe mori. Muzakajt, me poziten me te rendesishme ne Shqiperi, kaluan ne radhen e trete, pas Topiajve dhe Balshajve. Por perveç pasojave politike vendosja e rregullit u shoqerua edhe me pasoja ekonomike.
    Kantakuzeni i cili erdhi ne Shqiperi ne vitin 1337 me detyren e domestikut te madh, ne shenimet e tij per shtypjen e kryengritjes deshmon se: "Ne rrethinat e Beratit (Myzeqe-Mallakaster), te Kanines, Skraparit, Kelcyres dhe Tomorrit, bizantinet plaçkiten: Treqind mije qe, pese mije kuaj dhe nje milione e dyqindmije dhen". Nuk mund te pretendojme qe shifrat jane teresisht te sakta, por sasia e grabitur e gjese se gjalle vertet ka qene e konsiderueshme, duke sjelle pasoja negative dhe deme te konsiderueshme.
    Administrata bizantine do te largohet ne vitin 1341, kur vdekja e perandorit bizantin Andronikut III Paleolog, do t’i ngreje perseri banoret e treves se Fierit ne kryengritje. Por te qenit te pavarur nuk do te vazhdoje gjate, sepse perandori serb Stefan Dushani, ne vitin 1346 do te pushtoje se bashku me Shqiperine e jugut edhe Myzeqene e vogel dhe Mallakastren. Ashtu si çdo pushtues edhe autoritetet Serbe bene regjistrimet e tokave dhe te ekonomise bujqesore, duke i ndare ato ne bashtina dhe pronja. Kategoria e pare e tokave ishte prone private dhe ishte rezervuar per feudalet e medhenj: "Vlastelet", siç ishin familjet e Muzakajve, Arianiteve dhe Matrengave. Ne kete rang ishin edhe nje pjese nepunesish Serbe. Copetimi dhe shperberja e Perandorise se Car Stefan Dushanit vite me vone, beri qe; Vlastelet te krijonin principata te pavarura dhe dinasti lokale ne te gjithe Shqiperine.

Perparesi ne krahinen tone moren edhe pronat qe shteti serb, ashtu si ai bizantin ua jepte me kusht feudaleve te vegjel, (Vlasteliçeve), perkundrejt detyrimit ushtarak. Per llogari te pronareve private dhe shteterore punonin fshataret e quajtur Merope dhe ortoke. Te paret ishin njerez te lire. Ata kishin si detyrim dy dite pune ne jave per llogari te pronarit. Ndersa ortoket ishte ajo pjese e fshatareve qe kishin qene skllever. Kjo kategori perbehej nga njerez te ardhur me pushtuesin serb. Pushtetin serb e perfaqesonte Jovan Asen Komneni,¹ kunat i Stefan Dushanit, i cili mbante titullin: "Despot i tokave te Kanines dhe Beratit". Despotati i Vlores qendra e te cilit ishte Kanina perfshinte ne kufijte e tij, tokat e trekendeshit Himare-Berat-Vreg (Shkumbin). Jeten e tij ky despotat e vazhdoi edhe pas renies se perandorise Serbe me 1355. Por pas ketij viti ai do te rrudhet, per shkak te fuqizimit te familjeve vendase, te Muzakajve dhe Matrengajve, te cilat krijojne principatat e tyre. Kjo rrudhje e Despotatit te Vlores, shihet tek titulli qe mban pasardhesi i Jovan Komnenit, Aleksandri, i cili quhet vetem zot i Vlores (Despoti i Vlores)²,duke perjashtuar emertimet e tjera.