|
Kristianizimi
Fillimet e kristianizmit ne bregdetin e Adriatikut Lindor i kemi qysh ne mesin e shekullit te I e.s. Shen Jeronim Eusebi1 nga Dalmacia deshmon se Apostulli Pal nje nga dymbedhjete dishepujt e Jezusit ne letren e tij derguar romakeve kreu i 15, vargu 19 ne Bibel thote: E kam predikuar ungjillin e Krishtit qe nga Jeruzalemi deri ne Iliri. Prifti Jezuit At Daniele Farlati qe ka jetuar ne shek XVIII, ne vepren e tij "Historia kishtare e Ilirise"(ILYRICUM SACRUM) thekson se: "Apostulli Pal vizitoi Durresin ne breg te detit Adriatik". Apostulli Pal gjate veprimtarise se tij per te percjelle fjalen e zotit qendroi dy vjet ne qytetin grek te Korinthit2. Qe ketej ai mund te kete rivizituar edhe tokat Ilire, duke ditur afersine e Korinthit me Provincen Romake te Epirit te ri. Fan Noli citon nje leter te Palit per Titone3 (kreu 3, vargu 12) ku ai thote: "Kur te dergoj Artemane ose Tikikun tek ti, shpejto te vish tek une, e te me takosh ne Nikopoli4, sepse atje kam vendosur te dimeroj". Te dy mesazhet e letrave te Palit mbeshteten tek deshmite e Jeronimit. Sipas tyre ka qene vete Shen Pali, i cili vizitoi Ilirine dhe predikoi ungjillin. Pas vitit 58 ne Durres, ne kohen e Perandorit Neron ekzistonte nje komunitet fetar kristian, i cili me vone do ti nenshtrohet persekutimeve. Qe nga Durresi duke shfrytezuar lidhjet tradicionale kristianizmi hodhi rrenje ne Apoloni e me pas ne Bylis. Ne kete kohe keto qytete ndodheshin ne provincen romake te Epirit te ri dhe kishin midis tyre marredhenie te gjera ekonomike, shoqerore e kulturore.
Deri ne vitin 313, ne te cilin u zyrtarizua kristianizmi ne Apoloni ai ishte zhvilluar ilegalisht, duke pasur edhe persekutime siç ishte rasti i IBASIT nga Athina5. Pas ketij viti nisi edhe organizimi kishtar. Ne qytetet e medha u krijuan Peshkopatat, (Apoloni, Bylis). Peshkopatat e shtrinin veprimtarine e tyre ne te gjithe krahinen perreth,(Dioqezen). Vete Peshkopatat vareshin nga Metropolite, e vendosura ne qender te provincave. Peshkopatat e Bylisit dhe Apolonise vareshin nga Metropolia e Durresit.
1. Shen Jeronimi (343-420) filolog, historian dhe teolog nga Dalmacia. Perktheu i pari Biblen ne Latinisht.
2. Dhiata e re, Veprat e Apostujve
3. S. Noli, Vepra 6, fq.537, Tirane 1996.
4. Nikopoli qendra e Provinces se Epirit te vjeter,(Preveza)
5. N.Ceka "Iliret" fq.245 Tirane 2001
Peshkopet e Provincave mblidheshin rregullisht nen kryesine e Metropolitit ne Sinodet Provinciale, ku diskutoheshin probleme te dogmes fetare, besimit dhe organizimit te klerit lokal. Metropoliti dhe peshkopet merrnin pjese ne Koncilet Ekumenike (Gjithekristiane), ku diskutoheshin problemet kryesore te kristianizmit. Metropoliti zgjidhej nga Sinodi i Peshkopeve te Provinces, qendra e te cilit ishte Durresi. Nga dokumentat historike deshmohet pjesemarrja ne Koncilin Ekumenik te Efesit, ne vitin 431, te Metropoli te Provincave Ilire te Prevalit, Epirit te ri, Epirit te vjeter. Metropoliti i Durresit ishte i shoqeruar ne kete koncil edhe nga ndihmesi i tij Peshkopi i Apolonise dhe Bylisit, Feliks. Peshkopatat e Apolonise dhe Bylisit duhet te kene pasur si dioqeza Myzeqene e Mallakastren. Me pas me renien e Apolonise dioqeza e Myzeqese do te bjere ne juridiksionin e Peshkopates se Bylisit.
Ky fenomen ndodhi ne vitet 20 te shek.V. Edhe Peshkopi Euseb mbante titullin e dyfishte si peshkop i Apolonise dhe i Bylisit. Pas vitit 458 ky titull ndryshoi, sepse ne vitin 458 permendet vetem Peshkopi Filohar i Bylisit. Me organizimin kishtar do te ngrihen edhe godinat e para te kultit. Tipi kryesor i tyre ishin Bazilikat1, te cilat ishin fillimisht ndertesa romake per gjykatat. Ne treven per te cilen po flasim rrenoja te bazilikave i gjejme ne Apoloni, Margelliç, Plyk, Bylis, Kraps, Gorishove, Dukas, Panahor, Ballsh, Cakran, etj. Ashtu siç u perhap ne treven e Fierit, me te njejten skeme kristianizmi u organizua gjate shek te pare edhe ne Mallakastren fqinje. Organizimi i hierarkise kishtare perfundoi gjate 80 viteve te para te vendosjes se Perandorise Bizantine ne Shqiperi. Sipas nje ligji te nxjerre nga Perandori Zenon, (474-475), qe na e jep kodi i Justinianit, thuhet se: "Çdo qytet duhet te kete me çdo kusht nje peshkop te vetin". Kete fakt e ndeshim edhe ne dokumentacionin historik, ku si qender Peshkopale del gjate shekullit te V-te edhe qyteti i Bylisit si kryeqender e Mallakastres. Burimet historike permendin nje sere perfaqesuesish te klerit te larte, emrat e te cileve i permendem me siper.
1. A. Meksi "Arkitektura Mesjetare ne Shqiperi" fq.17
2. Duke pare si iniciatore te perhapjes se Kristianizmit jane elementte te huaj Etnike themi se qytetet tona te bregdetit kishin ne kete kohe nje natyre kozmopolite.
Per rendesine e ketij qyteti si seli peshkopale deshmojne edhe rrenojat e pese bazilikave Paleokristiane, te zbuluara ne kete qytet antik nga arkeologu Skender Muçaj, gjate periudhes se viteve 1980. Keto bazilika ku, dy te parat (A,B), kane permasa monumentale, tregojne per organizimin e konsoliduar te kishes dhe per rendesine e kesaj qendre kishtare ne periudhen e antikitetit te vone. Gjate kohes se Justinianit ne territoret e treves sone u perhap doktrina kishtare e monofizizmit qe solli, aq e aq grindje ne politiken e Kostandinopojes. Per shqetesimin e shkaktuar nga perhapja e kesaj doktrine ne vitin 535 Justiniani thirri ne Kostandinopol Metropolitin e Provinces se Epirit te ri, Anthimin. Nderkohe per periudhen qe po flasim, Metropolia e Epirit te ri varej nga Vikariati i Selanikut, i cili vete ishte nen juridiksionin e Selise Romake deri ne vitin 732. Kjo eshte arsyeja qe te gjithe termat kishtare te gjuhes shqipe jane me preardhje Latine si p.sh: missa-mesha, santum-shenjt, alterem-altar, crucem-kryq, monachus-murg, episcopus-peshkop, miraculum-mrekulli, altare-altar, evangelum-ungjilli, diabolis-djall, servire-sherbej, infernus-ferr etj.
Krishterimi u perhap ne periudhen e apostujve. Kjo gje tregon se ne shekullin e VI ne treven tone gjendeshin me shume bazilika dhe objekte kishtare se ne cdo treve tjeter te hapesires shqiptare1. Duhet theksuar se nje impuls te fuqishem kristianizmit i dhane edhe Perandoret Bizantine te cilet ndermoren perndekje ndaj atyre grupeve qe nuk perkrahnin kete fe. Ato u shoqeruan me mbyllje shkollash, stadiumesh2, shkaterrim tempujsh e traditash pagane. Keshtu u thyen shume koka te statujave te mermerta, u moren mermeret e tempujve dhe teatrove per ndertimin e kishave, u shnderruan perendite e vjetra ne shenjtore te rinj. Keshtu teza e Aristidh Koles qe Athinaja u shnderrua ne Shen Meri dhe Apoloni ne Shen Gjergj mund te vertetohet katerciperisht vetem ne treven tone.
1. "Krishterimi nder shqiptare" fq.120 Shkoder 2000
2. A. Kola "Arvanitasit dhe prejardhja e grekeve", fq 141. Tirane 2002
|
