|
Se bashku me Romen
E drejta qe i dha Augusti Apolonise per te qene "e lire dhe e mbrojtur" e ndihmoi qytetin qe ta merrte veten pas luftrave te gjata. Ajo filloi te shijoje qetesine e "Paqes romake". Nje qendrueshmeri e permasave te tilla nuk kishte ekzistuar me pare, por kjo nuk do te thoshte qe nuk do te kishte me turbullira. Romaket qe kishin arritur ne krahinat veriore te Danubit ne Ballkan, bene perpjekje te medha per te perballuar kryengritjen Ilire te viteve 6-9. Njeri prej udheheqesve te saj Bato Dalmati, ne lufte me romaket sulmoi edhe Apolonine. Perpara qytetit u zhvillua beteja e kryengritesve me Romaket, ku Iliret fituan dhe u bene zoter te perkoheshem te qytetit. Kjo ngjarje per te cilen flet Dion Kasi, eshte ngjarja e fundit qe e permend kete qytet. Ndersa udhetare te ndryshem na japin pershkrime te tjera. Ne shekullin e II gjeografi nga Aleksandria Ptolemeu1, i ben kete percaktim kesaj treve qe ndodhej ne provincen e Maqedonise, duke paraqitur ne harte edhe qytetet kryesore, se bashku me lumenjte, malet, dhe vendodhjet e tyre gjeografike. "Ne Taulantia", shkruan ai, ndodhen: Dyrrahu ne 45o, gryka e Lumit Panyasos 45o5', gryka e Lumit Apsos 45o5', Apolonia 45o5', gryka e Lumit Aoos 45o5' Aulona 44o45', Arnisa 45o20' etj. Pas shkrimeve te ketij gjeografi deshmite e autoreve antike, fillojne te behen shume te rralla. Megjithate historia vazhdon se bashku me historine e Perandorise Romake, nga ku mund te permendim ngjarjet e meposhtme.
Perandori me origjine Ilire Diokliciani (284-305) ne reformat e tij beri dhe ndarjen e re administrative te perandorise ku zona e Fierit do te beje pjese ne Provincen e Epirit te ri me qender Durresin (Dyrrahun). Epirius Nova (Epiri i Ri) shtrihej nga lumi Drin ne veri dhe deri ne lumin Vjose ne jug. Ai qeverisej nga nje konsular, selia e te cilit ndodhej ne qendren e provinces2 Ne vitin 305 Diokliciani terhiqet nga froni te cilin e ze Konstandini. Ky Perandor ne vitin 313, beri zyrtare fene kristiane e cila ishte perhapur me pare edhe ne Apoloni, Bylis, Nikaja dhe qendra te tjera.
1. Ptolemeu, Geografia, Lib.3, 2
2. Qyteterimi Romak u ndje i fuqishem ne treven e Fierit qe nga vendosja e pushtimit nga Roma e deri ne periudhen e dyndjeve sllave. Ky proçes i njohur me emrin Romanizimiu u be nepermjet shkrimit latin, fese, ndertimeve, kultures romake. Mbeshtetje e romanizmit u bene kolonite romake. Ne Apoloni dhe Bylis u vendosen banore latine me familjet e tyre. Mbishkrimet latine e deshmojne kete fakt. Akoma dhe sot ndeshim ne kete zone toponime me origjine latine si Frakulla(Fiacola-flake) Laçaj (kenete), Mallakastra(kampe te keqinj), mbishkrimet e Bylisit, etj.
Gjate periudhes se sundimit te perandoreve Dioklician dhe Kostandin niveli i jeteses ne Provincat Ilire dhe treven per te cilen po shkruajme, ra shume. Kolonet si shumica e popullsise fshatare dhe si forca kryesore prodhuese filluan dalngadale te bien ne pozitat e bujkrobit. Kriza financiare e Perandorise solli zhvleresimin e monedhes gjate gjithe shekullit te III-te. Keshtu detyrimet shteterore filluan te shnderrohen nga te hollat ne natyre. Per te nxjerre perandorine nga kriza Kostandini "i madh" nxori taksen shteterore "Anoma", qe ishte burimi kryesor i te ardhurave te shtetit. Ajo merrej nga provincat dhe vilej drejtperdrejt nga Prefekti i Pretorit. "Anoma" merrej nga nje parcel toke qe punohej nga nje bujk dhe kishte nje pjellori te caktuar. Mbledhja e saj filloi te paraqiste veshtiresi edhe ne treven tone. Per shkak te paqendrueshmerise te fshatareve, te cilet filluan te zhvendoseshin ne rajone te tjera te vendit per shkaqe te pasigurise ekonomike dhe dyndjes se popujve barbare.
Reformat agrare te Dioklicianit e lidhen bujkun me token. Keto reforma u thelluan me tej me masat e marra nga Kostandini me sistemin "EPIBOL", i cili zevendesonte krahun e punes, qe filloi te mungonte ne bujqesi. Me kete sistem te ri, pronaret private te tokave detyroheshin te punonin tokat djerre te shtetit dhe te paguanin taksat perkatese. Romaket vepruan ne Ballkan sipas nje plani te zbatuar ne te gjithe perandorine, duke i integruar keto territore ne gjirin e shtetit te Romes. Ketij qellimi i sherbeu edhe ndertimi i nje rrjeti rrugesh prej guri dhe vendosja pergjate tyre e nje sere garnizonesh ushtarake per te siguruar rendin. Veprimi i administrates dhe i drejtesise romake u shoqerua me vendosjen e koloneve. Ushtaret romake pasi terhiqeshin nga sherbimi ushtarak shperbleheshin nga shteti me toka, sidomos prane qyteteve, ku fillonin veprimtarine e tyre si bujq. Kjo ishte arsyeja kryesore e Romanizmit, ku popullsia e kesaj treve hoqi dore nga zakonet vendase dhe pershtati veshjet, gjuhen dhe zakonet romake. Dhenia ne vitin 212, te gjithe shtetasve te perandorise nga Perandori Karakalla, te qytetarise romake; i hapi perspektiva te reja zhvillimi qytetareve, te cilet mund te levizin pa probleme ne te gjithe perandorine, si dhe te futeshin me lehtesi ne gjirin e administrates romake. Megjithese solli qyteterim pushtimi romak pati edhe rrjedhoja negative. Gjuha Ilire u detyrua te mos perdorej ne pjesen perendimore te vendit ku u zevendesua me latinishten.
Ne vitin 395 perandoria romake u nda ne dy pjese te veçanta e te pavarura nga njera tjetra. Perandori Teodos e ndau ate midis dy djemve te tij. Perendimin me qender Romen ja la djalit te vogel Honorit, ndersa pjesen lindore (Bizantin) ja la djalit te madh, Arkadit. Ne perandorine Bizantine bente pjese edhe Iliria e jugut ne te cilen perfshiheshin provincat e Prevalit, Dardanise, Epirit te ri dhe Epirit te vjeter. Keto provinca qendruan me shkeputje nen Bizantin perreth dhjete shekuj nga viti 395 deri ne vitin 1341, kur vdekja e perandorit Bizantin Androniku III Poleolog solli shembjen e pushtimit te perandorise Bizantine ne Shqiperi. Prokopi i Çezarese1 na njofton se, ne vitin e ndarjes se perandorise ne 395, shpertheu kryengritja e Taulanteve kunder sundimit romak. Per te shtypur kete kryengritje perandori Honor dergoi kunder kryengritesve fisin barbar te Visigoteve te komanduar nga prijesi i tyre Alariku. Gjithe treva u perfshi nga pasiguria dhe shkaterrimet. Gotet qendruan ketu reth 15 vjet, dhe me vone u larguan drejt Romes duke lene pas vetem rrenime. Gjate kesaj periudhe filloi dhe braktisja e qyteteve. I tille eshte rasti i Apolonise. Tre ishin faktoret e rrenimit te saj: Largimi i Vjoses ne shekullin e III-te, e cila ndryshoi shtratin me ne jug duke e lene qytetin pa portin e tij.
Termetet e viteve 234 dhe 345 rrenuan nje pjese te qyteteve te bregdetit te Adriatikut lindor, duke perfshire edhe Apolonine. Por goditjen e fundit asaj ja dhane dyndjet e popujve Barbaro-sllave. Keto dyndje ishin te njepasnjeshme dhe sollen regres. Ne vitin 479 Visigotet te drejtuar nga Teodoriku bene nje tjeter inkursion. Pas pushtimit te Durresit dhe Skampinit (Elbasanit) ata ju drejtuan Fushes Ilirike (Myzeqese) duke mbjelle kudo dhune dhe shkaterrim. Ne vitin 517, Ungret2 e shkretuan Epirin e ri, ndersa dhjete vjet me vone u dynden Gepidet, Herulet etj. Ata u pasuan nga avaret dhe sllavet e jugut. Sulmet e para te sllaveve ne jug te Danubit nisen ne vitin 527 ne kohen kur vjen ne fuqi Justiniani, duke u bere nje dukuri e perhereshme te kohes se sundimit te tij. Justiniani ne vend qe te forconte kufirin ne Danub dhe te debonte "sllavenet", trupat e rekrutuara ne Iliri dhe Traki i perdori per te rimekembur pushtetin perandorak ne Afrike, Spanje dhe Itali.
1. Prokopi i Çezarese"De bello vandalico, III, 10-12 cituar nga vellimi Iliret dhe Iliria tek autoret antik, fq.432.
2. Johan Tuman. "Autoktonia e shqiptareve ne studimet gjermane" studimi "Kerkime ne historine e popujve te Evropes Lindore".
Ne vitin 545 sllavet u shtyne ne thellesi te Trakise kurse ne vitet 547-548, ata shkaterruan Dalmacine dhe Ilirine duke arritur deri ne Dyrrah, ne vitin 579. Pasi e shkaterruan qytetin e plaçkiten dhe e shpopulluan. Me pas sllavet ju versulen bregdetit te Epirit te ri duke shkuar deri ne Vjose, nepermjet treves sone. Sllavet pushtuan me lehtesi te gjitha qytetet e keshtjellat qe perforcoi dhe ndertoi Justiniani, sepse siç e permendem me siper ato nuk kish kush t’i mbronte. Justiniani ndertoi ne Epirin e ri gjithsej 58 fortifikime1. Njezet e gjashte ishin rindertime ndersa tridhjete e dy ndertime te reja. Prokopi i Çezarese2 shkruan se me nje pune te sforcuar dhe te mundishme u rindertuan dy qytete te Dyrrahut, Amantias, Aulones, Antipatrias, Argyas (Margelliçit), Bylisit etj. Ne kete territor punimet i drejtoi arkitekti i Justinianit Viktorinusi3, i cili permendet per vepren e tij nga nje seri mbishkrimesh. Ne vepren e Prokopit nuk permendet Apolonia. Me banoret qe braktisen qytetin mund te jene mbushur qytetet e vogla, qe gjendeshin rreth e perqark saj, te cilat ne kete kohe u rrudhen ne formen e Keshtjellave. Sipas Shuflait te tilla ishin, Spinarica mbi gryken e lumit Vjose, Klisura, (Clisania-Clausura), Klosi mbi vendin ku kalon mbi Vjose rruga Vlore-Berat (Klosi) dhe Aulona. Ndersa Aristidh Kola thote se banoret e Apolonise u vendosen ne Aulone (Vlore). Pas renies se Apolonise si qendra me e rendesishme ekonomike, kulturore dhe fetare ne treven midis Vjoses dhe Shkumbinit, doli qyteti i Bylisit. Gjate periudhes se Justinianit u ngriten brenda agorase antike ne pjesen jugore te qytetit 5 kisha te tipit Bazilikal. Njera prej tyre ka qene katedrale, e cila sherbente si seli peshkopale. Nga germimet arkeologjike ne dyshemene e saj u gjenden gozhde, copa tjegullash, monedha te kohes se Justinianit, si dhe gjurme djegiesh. Shkaterrimi i kesaj kishe lidhet me shkaterrimin e Bylisit ne vitin 548, nga inkursionet sllave te ketij viti.
1. S. Muçaj Iliria 1, Tirane 1986
2. Prokopi CAESARENSIS, DE AEDICIS
3. M. Shuflai "Serbet dhe Shqiptaret", fq.9, Tirane 1926
Per here te fundit Apolonia permendet ne katalogun e Hieroklit i cili ishte nje udhezues udhetimi i perpiluar ne shek.VI es. Ne kete kohe ketij qyteti nuk i kishte mbetur vetem shkelqimi i dikurshem i antikitetit.
Per kete ngjarje Prokopi i Çezarise na njofton se kur repartet e perbera me trupa Ilire ne perberje te Legjioneve bizantine ishin te zene ne lufte kunder Goteve ne Itali, nje inkursion sllavenesh (sllavesh) kaloi Danubin dhe pasi pershkroi gjithe Ilirikun arriti ne Dyrrah, duke vrare gjithe njerezit e moshes madhore dhe duke pushtuar me lehtesi gjithe keshtjellat e Epirit te ri, te cilat nuk kishin kontigjentet e duhura per mbrojtjen e tyre. Por qyteti do te rindertohet nga arkitekti i perandorit Justinian Viktorinus ne vitet 549-550. Keto ndertime u bene ne nje kohe kur rreziku i inkursioneve barbaro-sllave ishte shume kercenues, mbi territoret Ilire. Ne muzeun historik kombetare ne Tirane ruhen 3 mbishkrime nga Bylisi te cilat i perkasin rindertimeve te mesiperme. Te perkthyera nga latinishtja ato japin te dhena shume interesante: - "O i huaj mos ju shmang veshtrimit nga bukuria e Bylisi, muret rrethuese te te cilit dikur te renuara i rindertoi Viktorini guximtar". Ndersa ne mbishkrimin e dyte qe eshte me i gjati thuhet: - "Me providencen e perendise dhe hyjneshes virgjereshe duke i sherbyer drejt qellimit dhe menyrave te veprimit te Justinianit, sundimtarit shume te fuqishem qe ngriti keshtjellat e Myzise e te Skythise dhe te territorit te Ilirikut me gjithe Trakine, Viktorini njeri me aftesi strategjike, ndertoi me pervujteri muret rrethuese te Bylisit".
Te shkruara qarte keto mbishkrime jane dokumente autentike, te cilat deshmojne qarte kete pjese te historise. Per vlerat qe bartin po citojne edhe permbajtjen e dy te tjereve. Ja se ç’thuhet ne te tretin: "Nuk ankohem me per barbaret dhe nuk kam me frike sepse gjeta tek Viktoriani i madh nje njeri i cili me ndertoi me duart e tij". Keto mbishkrime te ruajtura ne pllaka guri jane gjetur gjate germimeve te bera ne Baziliken mesjetare te Ballshit. Ka ekzistuar edhe nje mbishkrim tjeter i gjetur nga Prashnikeri ne te njejtin vend ne vitin 1918. Ai humbi gjate terheqjes se ushtrise Austro-Hungareze ne fund te luftes se I boterore. Permbajtja e ij ishte e tille: "Asnjehere nuk do ti dorezohem hendeqeve te harreses as emri i Justinianit te fuqishem, por as koha e gjate e pallogariteshme nuk do te mbuloje mundimet e Viktorinit, virtytet e te cilit jane ngritur lart me mburrje". Rindertimet e mesiperme e rrudhen Bylisin ne 1/3 e siperfaqes se tij te meparshme. Megjithate qyteti e ruajti rendesine sepse vazhdoi te ishte perseri qender Peshkopale.
Gjate periudhes Bizantine do te ndryshohet edhe emri i tij. Diku nga mesjeta e hershme ai filloi te quhet nga vendasit Balles (Bylis-Balis-Balles-Ball). Kete emer qyteti e mori per shkak te pozicionit te tij mbizoterues qe do te thoshte Ball ose kryevend. Ky emer do te perdoret edhe nga te huajt ne dokumentat e ndryshme historike. Keshtu Bizantinet do ta emertojne "KEFALINI" [Kefalos(greqisht) Krye-Koke] ndersa Bullgaret do ta therrasin "Gllavinice" [Gallava (Bullgarisht) Krye-Koke]. Keto dy terma nuk jane veçse perkthim i fjales shqipe "kryevend", qe perkojne me toponimin Ball-Ballesh.
|
